Słowniczek pojęć historycznych
A
ABDYKACJA- zrzeczenie się korony.
ALIENACJA - inaczej wyobcowanie.
ALIANCI- w czasie I wojny światowej określenie głównych przeciwników państw centralnych, a w czasie II wojny światowej państwa koalicji antyniemieckiej.
ANARCHIA- nieład, bezkrólewie.
ANNATY - opłaty przesyłane do Rzymu przez duchownych.
ATTYKI - dekoracyjne ściany wieńczące budowle i często przesłaniające dach.
ARAUKANIE - Indianie Ameryki Południowej, zamieszkujący głównie Chile i częściowo Argentynę. Liczyli ok. 800 tysięcy osób. Posługiwali się językiem araukan. Zajmowali się uprawą roli.
ARAWAKOWIE - zespół indiańskich grup etnicznych Ameryki Południowej, występujący w dorzeczu Amazonki i Orinoko. Liczył ok. 400 tysięcy osób. Posługiwano się językiem arawak. Zróżnicowana gospodarka. Większość grup uległa asymilacji.
ARRASY - tkaniny artystyczne wywieszane na ścianach.
ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - główne zasady ustroju Rzeczypospolitej, m.in. gwarancja tolerancji religijnej, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi nie przestrzegającemu praw i przywilejów.
AUTOKRATOR - samowładca - w czasach rzymskich i w cesarstwie bizantyjskim grecki tytuł cesarza.
ALIENACJA - inaczej wyobcowanie.
ALIANCI- w czasie I wojny światowej określenie głównych przeciwników państw centralnych, a w czasie II wojny światowej państwa koalicji antyniemieckiej.
ANARCHIA- nieład, bezkrólewie.
ANNATY - opłaty przesyłane do Rzymu przez duchownych.
ATTYKI - dekoracyjne ściany wieńczące budowle i często przesłaniające dach.
ARAUKANIE - Indianie Ameryki Południowej, zamieszkujący głównie Chile i częściowo Argentynę. Liczyli ok. 800 tysięcy osób. Posługiwali się językiem araukan. Zajmowali się uprawą roli.
ARAWAKOWIE - zespół indiańskich grup etnicznych Ameryki Południowej, występujący w dorzeczu Amazonki i Orinoko. Liczył ok. 400 tysięcy osób. Posługiwano się językiem arawak. Zróżnicowana gospodarka. Większość grup uległa asymilacji.
ARRASY - tkaniny artystyczne wywieszane na ścianach.
ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - główne zasady ustroju Rzeczypospolitej, m.in. gwarancja tolerancji religijnej, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi nie przestrzegającemu praw i przywilejów.
AUTOKRATOR - samowładca - w czasach rzymskich i w cesarstwie bizantyjskim grecki tytuł cesarza.
B
BANICJA - wygnanie z kraju.
BAPTYSTERIUM - wolno stojący budynek przeznaczony do obrzędu chrztu. Najczęściej o złożeniu centralnym i jednoprzestrzennym wnętrzu z chrzcielnicą pośrodku.
BARBAKAN - element średniowiecznej fortyfikacji stałej. Okrągła budowla ze strzelnicami, wysunięta poza obręb murów obronnych i połączona z nimi krętymi przejściami. Zamykał wejście do miasta i osłaniał główną bramę.
BARON - w Europie Zachodniej wyższy, dziedziczny tytuł szlachecki, niższy od hrabiego.
BARONET - angielski, dziedziczny tytuł szlachecki, niższy od barona.
BASTARD - nazwa stosowana w odniesieniu do potomka królewskiego ze związku pozamałżeńskiego.
BAZYLIKA
- 1) w starożytnej architekturze greckiej budowla urzędowa archonta basileusa, w rzymskiej - hala sądowo-targowa na forum
-2) w architekturze chrześcijańskiej jest to kościół przynajmniej trójnawowy, o nawie środkowej wyższej i szerszej od pozostałych 3) w Kościele katolickim tytuł honorowy niektórych świątyń.
BEGAM - tytuł księżniczek z książęcych rodów muzułmańskich w Indiach.
BEJ - tytuł feudalnych władców w krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu.
BOGDYCHAN - dawna nazwa chińskiego cesarza.
BOJARZY - arystokracja feudalna na wschodniej i południowej Słowiańszczyźnie oraz w Mołdawii i
Wołoszczyźnie; na wschodnich terenach Rzeczypospolitej określenie chłopów wolnych od pańszczyzny
w zamian za pomocniczą służbę wojskową lub przewóz korespondencji.
BULLA - dokument o dużym znaczeniu (zwykle zaopatrzony w pieczęć), dawniej wydawany przez
panującego lub papieża.
BUŁAWA - kościany przedmiot z wywierconym na końcu otworem, niekiedy zdobiony rysunkami. Mogła
stanowić oznakę władzy lub mieć jakieś zastosowanie w obrzędach magicznych.
BURMISTRZ - wysoki urzędnik miejski pełniący funkcję głowy miasta.
BUSOLA- przyrząd wyposażony w igłę magnetyczną wskazującą swym położeniem strony świata.
BAPTYSTERIUM - wolno stojący budynek przeznaczony do obrzędu chrztu. Najczęściej o złożeniu centralnym i jednoprzestrzennym wnętrzu z chrzcielnicą pośrodku.
BARBAKAN - element średniowiecznej fortyfikacji stałej. Okrągła budowla ze strzelnicami, wysunięta poza obręb murów obronnych i połączona z nimi krętymi przejściami. Zamykał wejście do miasta i osłaniał główną bramę.
BARON - w Europie Zachodniej wyższy, dziedziczny tytuł szlachecki, niższy od hrabiego.
BARONET - angielski, dziedziczny tytuł szlachecki, niższy od barona.
BASTARD - nazwa stosowana w odniesieniu do potomka królewskiego ze związku pozamałżeńskiego.
BAZYLIKA
- 1) w starożytnej architekturze greckiej budowla urzędowa archonta basileusa, w rzymskiej - hala sądowo-targowa na forum
-2) w architekturze chrześcijańskiej jest to kościół przynajmniej trójnawowy, o nawie środkowej wyższej i szerszej od pozostałych 3) w Kościele katolickim tytuł honorowy niektórych świątyń.
BEGAM - tytuł księżniczek z książęcych rodów muzułmańskich w Indiach.
BEJ - tytuł feudalnych władców w krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu.
BOGDYCHAN - dawna nazwa chińskiego cesarza.
BOJARZY - arystokracja feudalna na wschodniej i południowej Słowiańszczyźnie oraz w Mołdawii i
Wołoszczyźnie; na wschodnich terenach Rzeczypospolitej określenie chłopów wolnych od pańszczyzny
w zamian za pomocniczą służbę wojskową lub przewóz korespondencji.
BULLA - dokument o dużym znaczeniu (zwykle zaopatrzony w pieczęć), dawniej wydawany przez
panującego lub papieża.
BUŁAWA - kościany przedmiot z wywierconym na końcu otworem, niekiedy zdobiony rysunkami. Mogła
stanowić oznakę władzy lub mieć jakieś zastosowanie w obrzędach magicznych.
BURMISTRZ - wysoki urzędnik miejski pełniący funkcję głowy miasta.
BUSOLA- przyrząd wyposażony w igłę magnetyczną wskazującą swym położeniem strony świata.
C
CABALLERO - wym. kawaliero - tytuł szlachcica w dawnej Hiszpanii.
CAR - tytuł władców rosyjskich, bułgarskich, serbskich.
CESARZ - tytuł przyjmowany przez władców wielkich państw, miał podkreślać ich potęgę lub uzasadniać pretensje do zwierzchnictwa nad sąsiednimi krajami (Rzym, Anglia, Hiszpania, Niemcy, Meksyk, Brazylia, Etiopia, Iran, Japonia).
CHAN - tytuł władcy u ludów tureckich i mongolskich.
CECH - stowarzyszenie samodzielnych rzemieślników miejskich o wspólnej specjalności, miał na celu obronę interesów rzemiosła, oraz podniesienie jego poziomu. Członkowie cechu pomagali sobie wzajemnie, a w razie niebezpieczeństwa wspólnie bronili miasta na wyznaczonych odcinkach. Cechy posiadały własne chorągwie w kościele, a czasem i kaplice, brały udział we wspólnych uroczystościach religijnych.
COUNTESS - arystokratyczny tytuł dziedziczny w Anglii odpowiadający hrabinie.
CZARNA ŚMIERĆ - epidemia dżumy w Europie w latach 1347-50. Pochłonęła ok. 1/3 mieszkańców zachodniej Europy i stała się jedną z przyczyn depresji gospodarczej XIV-XV wieku.
CZELADŹ - pachołkowie i woźnice znajdujący się przy wojsku dawnej Rzeczpospolitej, nie zaliczani do składu tego wojska.
CZEŚNIK - w Polsce do XIV wieku urzędnik nadworny opiekujący się piwnicą panującego; później tytuł honorowy.
CZYNOWNIK - szlachcic, arystokrata rosyjski na urzędzie.
CZYNSZ - w średniowieczu danina w pieniądzach lub w naturze ze strony poddanych na rzecz właścicieli gruntów. Z czasem została zastąpiona pańszczyzną, lecz powróciła w połowie XVIII wieku.
CAR - tytuł władców rosyjskich, bułgarskich, serbskich.
CESARZ - tytuł przyjmowany przez władców wielkich państw, miał podkreślać ich potęgę lub uzasadniać pretensje do zwierzchnictwa nad sąsiednimi krajami (Rzym, Anglia, Hiszpania, Niemcy, Meksyk, Brazylia, Etiopia, Iran, Japonia).
CHAN - tytuł władcy u ludów tureckich i mongolskich.
CECH - stowarzyszenie samodzielnych rzemieślników miejskich o wspólnej specjalności, miał na celu obronę interesów rzemiosła, oraz podniesienie jego poziomu. Członkowie cechu pomagali sobie wzajemnie, a w razie niebezpieczeństwa wspólnie bronili miasta na wyznaczonych odcinkach. Cechy posiadały własne chorągwie w kościele, a czasem i kaplice, brały udział we wspólnych uroczystościach religijnych.
COUNTESS - arystokratyczny tytuł dziedziczny w Anglii odpowiadający hrabinie.
CZARNA ŚMIERĆ - epidemia dżumy w Europie w latach 1347-50. Pochłonęła ok. 1/3 mieszkańców zachodniej Europy i stała się jedną z przyczyn depresji gospodarczej XIV-XV wieku.
CZELADŹ - pachołkowie i woźnice znajdujący się przy wojsku dawnej Rzeczpospolitej, nie zaliczani do składu tego wojska.
CZEŚNIK - w Polsce do XIV wieku urzędnik nadworny opiekujący się piwnicą panującego; później tytuł honorowy.
CZYNOWNIK - szlachcic, arystokrata rosyjski na urzędzie.
CZYNSZ - w średniowieczu danina w pieniądzach lub w naturze ze strony poddanych na rzecz właścicieli gruntów. Z czasem została zastąpiona pańszczyzną, lecz powróciła w połowie XVIII wieku.
D
DAJMIO - japoński baron feudalny.
DANINA - opłata w pieniądzach lub w naturze.
DEIZM - kierunek filozoficzno-teologiczny odrzucający bezpośrednie kierowanie światem przez Boga, uważanego jedynie za stwórcę i prawodawcę.
Delfin - tytuł następców tronu francuskiego.
DEMOKRACJA -forma ustroju w starożytnych Atenach, gdzie władze sprawowali obywatele w sposób bezpośredni, poprzez uczestnictwo w zgromadzeniach ludowych.
DEMOKRACJA SZLACHECKA - ustrój w państwie, zachodzący wówczas, gdy szlachta stałą się jedyną grupą, która decydowała o prawach i zajmowała urzędy w państwie.
DEPUTACJA - grupa osób wyznaczonych do pełnienia jakiejś określonej czynności, zadania; komisja.
DETRONIZACJA - usunięcie króla z tronu przy użyciu siły.
DIUK - najwyższy tytuł arystokratyczny we Włoszech i Francji - książę nie z królewskiego rodu.
DOGMAT - twierdzenie przyjmowane za pewnik nie podlegający krytyce.
DOŻA - tytuł władców Wenecji i Genui.
DWORIANIN -szlachcic wywodzący się z rodu bojarskiego.
DYNASTIA - rodzina panująca w królestwie, w której władza przechodzi z ojca na syna.
DYSYDENCI (RÓŻNOWIERCY) - ogólne określenie wyznawców religii innej niż panująca; w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku określenie członków Kościołów niekatolickich, głównie protestantów.
DZIESIĘCINA - stała danina uiszczana przez ludność Kościołowi pierwotnie w wysokości dziesiątej części plonów lub dochodu, później w wysokościach nie zmieniających się.
DANINA - opłata w pieniądzach lub w naturze.
DEIZM - kierunek filozoficzno-teologiczny odrzucający bezpośrednie kierowanie światem przez Boga, uważanego jedynie za stwórcę i prawodawcę.
Delfin - tytuł następców tronu francuskiego.
DEMOKRACJA -forma ustroju w starożytnych Atenach, gdzie władze sprawowali obywatele w sposób bezpośredni, poprzez uczestnictwo w zgromadzeniach ludowych.
DEMOKRACJA SZLACHECKA - ustrój w państwie, zachodzący wówczas, gdy szlachta stałą się jedyną grupą, która decydowała o prawach i zajmowała urzędy w państwie.
DEPUTACJA - grupa osób wyznaczonych do pełnienia jakiejś określonej czynności, zadania; komisja.
DETRONIZACJA - usunięcie króla z tronu przy użyciu siły.
DIUK - najwyższy tytuł arystokratyczny we Włoszech i Francji - książę nie z królewskiego rodu.
DOGMAT - twierdzenie przyjmowane za pewnik nie podlegający krytyce.
DOŻA - tytuł władców Wenecji i Genui.
DWORIANIN -szlachcic wywodzący się z rodu bojarskiego.
DYNASTIA - rodzina panująca w królestwie, w której władza przechodzi z ojca na syna.
DYSYDENCI (RÓŻNOWIERCY) - ogólne określenie wyznawców religii innej niż panująca; w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku określenie członków Kościołów niekatolickich, głównie protestantów.
DZIESIĘCINA - stała danina uiszczana przez ludność Kościołowi pierwotnie w wysokości dziesiątej części plonów lub dochodu, później w wysokościach nie zmieniających się.
E
Earl - wym. erl – w Anglii tytuł arystokratyczny niższy od markiza, odpowiadający hrabiemu.
EGZEKUCJA DÓBR - godziła w podstawy majątkowe możnowładców, miała zapewnić stałe dochody skarbowi państwa.
EGZEKUCJA SĄDOWA- postępowanie prowadzone przez organy sądowe w celu wykonania prawomocnego wyroku.
EKSKOMUNIKA- w Kościele katolickim kara pozbawiająca praw uczestniczenia w życiu Kościoła (nabożeństwach, urzędach).
ELEKCJA "VIVENTE REGE" - wybór następcy za życia panującego.
ELEKTOR - tytuł tych władców Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, którym dziedzicznie przysługiwało prawo wyboru cesarza (króla), należeli do nich: palatyn reński, książę saski, margrabia brandenburski oraz król czeski; godność elektorów posiadali także trzej arcybiskupi: Moguncji, Trewiru i Kolonii.
Emir - książęcy tytuł władców w niektórych krajach muzułmańskich.
EMPIRYZM - kierunek filozoficzny głoszący, ze nie ma prawa bytu to, co nie może być sprawdzone poprzez doświadczenia.
ENCOMIENDA - system kontroli nad Indianami w koloniach hiszpańskich w Ameryce (XVI-XVIII wiek).
Nadziały ziemi z Indianami, z prawem ściągania z nich danin i korzystania z pracy w zamian za opiekę i
chrystianizację, nadawane konkwistadorom lub osadnikom hiszpańskim (encomendero).
EGZEKUCJA DÓBR - godziła w podstawy majątkowe możnowładców, miała zapewnić stałe dochody skarbowi państwa.
EGZEKUCJA SĄDOWA- postępowanie prowadzone przez organy sądowe w celu wykonania prawomocnego wyroku.
EKSKOMUNIKA- w Kościele katolickim kara pozbawiająca praw uczestniczenia w życiu Kościoła (nabożeństwach, urzędach).
ELEKCJA "VIVENTE REGE" - wybór następcy za życia panującego.
ELEKTOR - tytuł tych władców Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, którym dziedzicznie przysługiwało prawo wyboru cesarza (króla), należeli do nich: palatyn reński, książę saski, margrabia brandenburski oraz król czeski; godność elektorów posiadali także trzej arcybiskupi: Moguncji, Trewiru i Kolonii.
Emir - książęcy tytuł władców w niektórych krajach muzułmańskich.
EMPIRYZM - kierunek filozoficzny głoszący, ze nie ma prawa bytu to, co nie może być sprawdzone poprzez doświadczenia.
ENCOMIENDA - system kontroli nad Indianami w koloniach hiszpańskich w Ameryce (XVI-XVIII wiek).
Nadziały ziemi z Indianami, z prawem ściągania z nich danin i korzystania z pracy w zamian za opiekę i
chrystianizację, nadawane konkwistadorom lub osadnikom hiszpańskim (encomendero).
F
FAKTORIA - europejska osada handlowa w koloniach.
FAKTORZY - osoba upoważniona przez przedsiębiorców do prowadzenia w ich imieniu działalności handlowej.
FARAON - tytuł władców starożytnego Egiptu, był utożsamiany z synem boga Re.
FARFURA - syn nieba, jako tytuł cesarza Chin.
FEUDALIZM - system społeczno-gospodarczy i ustrój polityczny średniowiecznej Europy. Polegał na istnieniu hierarchii zależności. Kolejne stopnie tych zależności tworzyły, tzw. drabinę feudalną. Na jej wierzchołku był król, potem duchowni, niżej - rycerstwo, a na dole - chłopi. Zwierzchnika nazywano seniorem, a jego poddanego wasalem. Senior posiadał ziemię z włościami, którą nadzorowali jego wasalowie.
FIRCYK - pogardliwie o osobie naśladującej kulturę zagranicznych państw.
FLOREN
- 1) złota moneta o masie ok. 3,5 g, bitwa we Florencji od 1252 roku. Od XIV wieku
naśladowana w wielu krajach europejskich, także sporadycznie w Polsce (ok. 1331-1501). W XVI wieku
nazwa wyparta przez dukat.
- 2) w Polsce XV-XVIII wieku określenie złotego polskiego.
FOLWARK - gospodarstwo wiejskie pana. Początkowo jego zadaniem było zaspokojenie potrzeb własnego dworu, potem folwark zaczął produkty rolne na handel. W folwarku pracowali chłopi w zamian za prawo użytkowania swych niewielkich gospodarstw.
FRONDA - francuski ruch polityczny, opozycyjny wobec rządów absolutnych. W latach 1648-49 fronda parlamentu dążyła do zwiększenia roli stanu trzeciego. W latach 1649-53 fronda książąt była buntem przeciwko rządom Mazarina.
FRYZ - w architekturze poziomy pas rzeźbiony lub malowany, zdobiący ściany.
FAKTORZY - osoba upoważniona przez przedsiębiorców do prowadzenia w ich imieniu działalności handlowej.
FARAON - tytuł władców starożytnego Egiptu, był utożsamiany z synem boga Re.
FARFURA - syn nieba, jako tytuł cesarza Chin.
FEUDALIZM - system społeczno-gospodarczy i ustrój polityczny średniowiecznej Europy. Polegał na istnieniu hierarchii zależności. Kolejne stopnie tych zależności tworzyły, tzw. drabinę feudalną. Na jej wierzchołku był król, potem duchowni, niżej - rycerstwo, a na dole - chłopi. Zwierzchnika nazywano seniorem, a jego poddanego wasalem. Senior posiadał ziemię z włościami, którą nadzorowali jego wasalowie.
FIRCYK - pogardliwie o osobie naśladującej kulturę zagranicznych państw.
FLOREN
- 1) złota moneta o masie ok. 3,5 g, bitwa we Florencji od 1252 roku. Od XIV wieku
naśladowana w wielu krajach europejskich, także sporadycznie w Polsce (ok. 1331-1501). W XVI wieku
nazwa wyparta przez dukat.
- 2) w Polsce XV-XVIII wieku określenie złotego polskiego.
FOLWARK - gospodarstwo wiejskie pana. Początkowo jego zadaniem było zaspokojenie potrzeb własnego dworu, potem folwark zaczął produkty rolne na handel. W folwarku pracowali chłopi w zamian za prawo użytkowania swych niewielkich gospodarstw.
FRONDA - francuski ruch polityczny, opozycyjny wobec rządów absolutnych. W latach 1648-49 fronda parlamentu dążyła do zwiększenia roli stanu trzeciego. W latach 1649-53 fronda książąt była buntem przeciwko rządom Mazarina.
FRYZ - w architekturze poziomy pas rzeźbiony lub malowany, zdobiący ściany.
G
GALAR - dawny polski rzeczny statek wiosłowy używany do jednorazowego transportu towarów w dół rzeki; bardzo rozpowszechniony w XVIII wieku.
GALLIKANIZM - nurt doktrynalno-polityczny w katolicyzmie francuskim (XIII-XIX w.) dążący do ograniczenia władzy papieży i utworzenia autonomicznego Kościoła katolickiego we Francji. Prowadził do uzależnienia Kościoła od króla. W 1853 roku został potępiony przez biskupów francuskich, a następnie przez Sobór Watykański I jako niezgodny z doktryną katolicką.
GOSPODARKA EKSTENSYWNA - zwiększanie produkcji rolnej przez zwiększenie terenu uprawy.
GERMANIZACJA - zmuszanie kogoś do przyjmowania języka, kultury i obyczajów niemieckich.
GETTO - część miasta przymusowo wydzielana na miejsce zamieszkania mniejszości narodowych lub religijnych.
GRAND - najwyższy tytuł arystokratyczny w Hiszpanii i Portugalii.
GRAF - dawny tytuł arystokratyczny w Niemczech, pośredni między baronem a margrabią.
GROBLA - sztuczny wał ziemny oddzielający tereny rolne od głównego nurtu rzeki.
GALLIKANIZM - nurt doktrynalno-polityczny w katolicyzmie francuskim (XIII-XIX w.) dążący do ograniczenia władzy papieży i utworzenia autonomicznego Kościoła katolickiego we Francji. Prowadził do uzależnienia Kościoła od króla. W 1853 roku został potępiony przez biskupów francuskich, a następnie przez Sobór Watykański I jako niezgodny z doktryną katolicką.
GOSPODARKA EKSTENSYWNA - zwiększanie produkcji rolnej przez zwiększenie terenu uprawy.
GERMANIZACJA - zmuszanie kogoś do przyjmowania języka, kultury i obyczajów niemieckich.
GETTO - część miasta przymusowo wydzielana na miejsce zamieszkania mniejszości narodowych lub religijnych.
GRAND - najwyższy tytuł arystokratyczny w Hiszpanii i Portugalii.
GRAF - dawny tytuł arystokratyczny w Niemczech, pośredni między baronem a margrabią.
GROBLA - sztuczny wał ziemny oddzielający tereny rolne od głównego nurtu rzeki.
H
HALOWY KOŚCIÓŁ - budowla sakralna, w której wszystkie nawy są jednakowej wysokości, a nawagłówna, pozbawiona okien, jest oświetlona przez okna w nawach bocznych. Najczęściej dwu-, trzy- lub pięcionawowy, przeważnie pokryty jednym dachem. Występował w gotyku. Do tradycji kościoła halowego nawiązano w późnobarokowej architekturze XVIII wieku.
HARACZ - danina nakładana przez Turcję na ludy podbite. Później haraczem nazywano opłatę nakładaną przez jakiegokolwiek władcę na kraj podbity, a także uiszczany komukolwiek niesprawiedliwy i niesłuszny okup.
HEREZJA - pogląd sprzeczny z oficjalną nauką Kościoła.
HIDALGO - szlachcic hiszpański.
HIEROGLIFY - pismo obrazkowe starożytnego Egiptu.
HOŁD (HOMAGIUM) - ceremonia publicznego składania przysięgi wierności przez wasala seniorowi.
HOU - chiński markiz.
HOSPODAR - tytuł księcia w Mołdawii i na Wołowszczyźnie.
HRABIA - dziedziczny tytuł arystokratyczny (w Polsce do 1921 r.).
HUFNICA - lekkie działo o krótkiej lufie, strzelające kulami kamiennymi; używane w XV-XVI wieku do bezpośredniego wsparcia wojsk na polu walki.
HUGENOCI - wyznawcy kalwinizmu we Francji w XVI i XVII wieku. W 1559 roku zwołali pierwszy synod, ogłosił zasady wiary i utworzyli organizację kościelną. Zwalczani przez katolików w czasie wojen religijnych (1562-98, z przerwami). Zrównani w prawach w 1598 roku mocą edyktu nantejskiego, ponownie prześladowani po jego odwołaniu w 1685 roku. Równouprawnieni z katolikami przez rewolucję francuską (1789-99) i "Kodeks Napoleona".
HUMANIZM - kierunek w filozofii głoszący, że wszystko co związane z człowiekiem zasługuje na
zainteresowanie.
HUSARIA - od połowy XVI do XVIII wieku polska ciężka jazda zaopatrzona w kopie i miecze, nosząca
zbroję ze skrzydłami u ramion.
HUSYTYZM - ruch religijno-reformatorski i narodowy zapoczątkowany w Czechach przez Jana Husa
na początku XV wieku, skierowany przeciwko władzy politycznej papieża, zależności Czech od Niemiec
i ustrojowi feudalnemu.
HARACZ - danina nakładana przez Turcję na ludy podbite. Później haraczem nazywano opłatę nakładaną przez jakiegokolwiek władcę na kraj podbity, a także uiszczany komukolwiek niesprawiedliwy i niesłuszny okup.
HEREZJA - pogląd sprzeczny z oficjalną nauką Kościoła.
HIDALGO - szlachcic hiszpański.
HIEROGLIFY - pismo obrazkowe starożytnego Egiptu.
HOŁD (HOMAGIUM) - ceremonia publicznego składania przysięgi wierności przez wasala seniorowi.
HOU - chiński markiz.
HOSPODAR - tytuł księcia w Mołdawii i na Wołowszczyźnie.
HRABIA - dziedziczny tytuł arystokratyczny (w Polsce do 1921 r.).
HUFNICA - lekkie działo o krótkiej lufie, strzelające kulami kamiennymi; używane w XV-XVI wieku do bezpośredniego wsparcia wojsk na polu walki.
HUGENOCI - wyznawcy kalwinizmu we Francji w XVI i XVII wieku. W 1559 roku zwołali pierwszy synod, ogłosił zasady wiary i utworzyli organizację kościelną. Zwalczani przez katolików w czasie wojen religijnych (1562-98, z przerwami). Zrównani w prawach w 1598 roku mocą edyktu nantejskiego, ponownie prześladowani po jego odwołaniu w 1685 roku. Równouprawnieni z katolikami przez rewolucję francuską (1789-99) i "Kodeks Napoleona".
HUMANIZM - kierunek w filozofii głoszący, że wszystko co związane z człowiekiem zasługuje na
zainteresowanie.
HUSARIA - od połowy XVI do XVIII wieku polska ciężka jazda zaopatrzona w kopie i miecze, nosząca
zbroję ze skrzydłami u ramion.
HUSYTYZM - ruch religijno-reformatorski i narodowy zapoczątkowany w Czechach przez Jana Husa
na początku XV wieku, skierowany przeciwko władzy politycznej papieża, zależności Czech od Niemiec
i ustrojowi feudalnemu.
I
IMMUNITET - w średniowieczu całkowite lub częściowe zwolnienie ludności w dobrach feudalnych od powinności na rzecz państwa (immunitet ekonomiczny) lub wyłączenie jej spod sądownictwa panującego (immunitet sądowy); immunitet oddawał władzę publicznoprawną nad ludnością terenu immunizowanego panu feudalnemu.
IMPERATOR - dawniej w niektórych monarchiach dziedziczny tytuł panującego
INFANT - tytuł synów rodzin królewskich w Hiszpanii i Portugalii.
INKORPORACJA - wcielanie do danego państwa pewnych obszarów jako jego części składowych.
INSUREKCJA - dawniej zbrojne wystąpienie ludności przeciw istniejącej władzy, powstanie.
INTERREX - głowa państwa w okresie bezkrólewia.
INWESTYTURA - w średniowieczu ceremonia nadania lenna (ziemi, urzędu) wasalowi przez seniora.
IRYGACJA - sztuczne nawadnianie terenów rolnych poprzez rozprowadzanie wody przez wykopane kanały.
IZBA POSELSKA - izba posłów ziemskich.
IMPERATOR - dawniej w niektórych monarchiach dziedziczny tytuł panującego
INFANT - tytuł synów rodzin królewskich w Hiszpanii i Portugalii.
INKORPORACJA - wcielanie do danego państwa pewnych obszarów jako jego części składowych.
INSUREKCJA - dawniej zbrojne wystąpienie ludności przeciw istniejącej władzy, powstanie.
INTERREX - głowa państwa w okresie bezkrólewia.
INWESTYTURA - w średniowieczu ceremonia nadania lenna (ziemi, urzędu) wasalowi przez seniora.
IRYGACJA - sztuczne nawadnianie terenów rolnych poprzez rozprowadzanie wody przez wykopane kanały.
IZBA POSELSKA - izba posłów ziemskich.
J
JANCZARZY - wyborowa piechota turecka utworzona w XIV wieku z młodych jeńców chrześcijańskich, zmuszonych do przyjęcia religii Islamu.
JARL - w średniowiecznej Skandynawii tytuł namiestnika królewskiego.
JATKI - sklepy z wyrobami mięsnymi.
JUNKIER - pruski szlachcic - obszarnik.
JURYSDYKCJA - uprawnienie organu państwa do rozstrzygania spornych spraw; również obszar objęty kompetencją danego organu.
JARL - w średniowiecznej Skandynawii tytuł namiestnika królewskiego.
JATKI - sklepy z wyrobami mięsnymi.
JUNKIER - pruski szlachcic - obszarnik.
JURYSDYKCJA - uprawnienie organu państwa do rozstrzygania spornych spraw; również obszar objęty kompetencją danego organu.
K
KAGAN - tytuł wielkiego chana w dawnej Mongolii.
Kajzer - dawniej potoczna nazwa cesarza niemieckiego.
KAMPANIA WRZEŚNIOWA - wojna obronna Polski w 1939r.
KAPERSTWO (KORSARSTWO) - walka lub inne wrogie akty dokonywane w wojnie morskiej przez statki prywatne, działające z upoważnienia państwa na podstawie tzw. listów kaperskich (patentów).
KAPTURY - konfederacje szlacheckie - przejęły władzę w poszczególnych ziemiach i województwach.
KARAWELA - statki używane od XV wieku z ruchomymi żaglami.
KASZTELAN - urzędnicy zarządzający kasztelaniami, reprezentanci księcia, w jego imieniu sprawowali sądy, dowodzili armią oraz ściągali daniny.
KEDYW - chedyw - w II poł. XIX w. dziedziczny tytuł władców Egiptu.
KNIAŹ - tytuł książąt na Rusi i Litwie.
KNIGHT - niski stanem szlachcic angielski.
KOCZOWNICY - grupa ludzi nieposiadająca stałego miejsca zamieszkania, przemieszczająca się z miejsca na miejsce, np. w związku ze zmianami pogody lub w poszukiwaniu żywności, wody opału lub pastwisk dla zwierząt hodowlanych. osoby prowadzące koczowniczy, wędrowny tryb życia, także podróżowały stale lub sezonowo z powodów handlowych, kulturowych lub religijnych.
KODEKS - zbiór praw i obowiązków każdego obywatela.
KODYFIKACJA - opracowanie i wydanie w postaci jednolitej, usystematyzowanej i opartej na wspólnych zasadach całości przepisów prawnych regulujących określoną dziedzinę (prawo karne, prawo cywilne, postępowanie administracyjne); w rezultacie kodyfikacji powstaje kodeks, zastępujący akty prawne uprzednio obowiązujące.
KOLCZUGA - zbroja pleciona z metalowych kółek.
KOLONIA - obszar, zwykle zamorski, podbity przez jakieś państwo i przez nie wykorzystywany.
KOŁCZAN - futerał na strzały do łuku, noszony u pasa.
KOMENDACJA - umowy, na mocy których wasal oddawał się wraz z majątkiem pod opiekę możnego (seniora).
KOMPANIA - stowarzyszenie kupców powstałe zwykle w celu prowadzenia handlu zagranicznego.
KONDOMINIUM - obszar pozostający pod wspólnym panowaniem dwu lub większej liczby państw; zwykle forma władzy kolonialnej.
KONFEDERACJA - związek zbrojny organizowany w dawnej Polsce przez rycerstwo, szlachtę lub wojsko w celu wywalczenia ważnych celów politycznych.
KONIUNKTURA - całokształt wskaźników życia gospodarczego wskazujących stan gospodarki kraju lub danego rynku towarowego.
KONKWISTADOR - zdobywca, który podbijał nieznane lądy.
KONSTYTUCJA - ustawa zasadnicza określająca system władz państwa oraz prawa i obowiązki jego obywateli. W czasie demokracji szlacheckiej uważano za konstytucję zbiór praw ustanowionych przez sejm, mających charakter dzisiejszych ustaw.
KONTRYBUCJA - w średniowieczu danina na rzecz panującego lub państwa; danina pieniężna narzucona w traktacie pokojowym państwu pokonanemu; w czasie wojny danina nakładana przez okupanta na ludność terytorium okupowanego.
KOPIA - broń jazdy średniowiecznej, złożona z długiem drzewca i osadzonego na nim ostrza, ozdobiona proporcem.
KOSMOPOLITYZM - brak przywiązania do własnego narodu i tradycji; kosmopolita uznaje, że ojczyzna jest tam, gdzie on się akurat znajduje.
KREOL - potomek dawnych imigrantów hiszpańskich, portugalskich lub francuskich, urodzony w Ameryce Południowej i na południu Stanów Zjednoczonych.
KRONPRINZ - tytuł następcy tronu cesarskiego w Niemczech i Austrii.
KRÓL - tytuł monarchy panującego wywodzący się od imienia Karola Wielkiego – króla Franków
KRÓLEWSZCZYZNA - ziemie należące do króla.
KRUCJATA- inaczej wyprawa krzyżowa. Wojny przeciwko poganom lub przeciwnikom Kościoła prowadzone w celu szerzenia wiary katolickiej i opanowania Ziemi Świętej (XI-XII w.).
KRYTYCYZM - nurt filozoficzny polegający na krytykowaniu, czyli uważaniu za złe, podstawowych prawd.
KSENOFOBIA - niechęć do obcych, do wszystkiego, co przybywało z innych krajów, m.in. towarów, mody, także ludzi.
KSIĄŻĘ - tytuł członków rodzin panujących dynastii i rodów arystokratycznych, także tytuł władców niektórych małych państw.
Kung - książę chiński.
Kunigas - średniowieczny książę litewski.
Kurfirst - książę elektor w Rzeszy Niemieckiej i w Prusach, mający prawo uczestniczenia w wyborze cesarza.
KWARCIANE WOJSKO - stałe wojsko zaciężne, utworzone w połowie XVI wieku w celu obrony południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej; utrzymywane z kwarty, tzn. z 1/4 dochodów z dóbr królewskich.
Kajzer - dawniej potoczna nazwa cesarza niemieckiego.
KAMPANIA WRZEŚNIOWA - wojna obronna Polski w 1939r.
KAPERSTWO (KORSARSTWO) - walka lub inne wrogie akty dokonywane w wojnie morskiej przez statki prywatne, działające z upoważnienia państwa na podstawie tzw. listów kaperskich (patentów).
KAPTURY - konfederacje szlacheckie - przejęły władzę w poszczególnych ziemiach i województwach.
KARAWELA - statki używane od XV wieku z ruchomymi żaglami.
KASZTELAN - urzędnicy zarządzający kasztelaniami, reprezentanci księcia, w jego imieniu sprawowali sądy, dowodzili armią oraz ściągali daniny.
KEDYW - chedyw - w II poł. XIX w. dziedziczny tytuł władców Egiptu.
KNIAŹ - tytuł książąt na Rusi i Litwie.
KNIGHT - niski stanem szlachcic angielski.
KOCZOWNICY - grupa ludzi nieposiadająca stałego miejsca zamieszkania, przemieszczająca się z miejsca na miejsce, np. w związku ze zmianami pogody lub w poszukiwaniu żywności, wody opału lub pastwisk dla zwierząt hodowlanych. osoby prowadzące koczowniczy, wędrowny tryb życia, także podróżowały stale lub sezonowo z powodów handlowych, kulturowych lub religijnych.
KODEKS - zbiór praw i obowiązków każdego obywatela.
KODYFIKACJA - opracowanie i wydanie w postaci jednolitej, usystematyzowanej i opartej na wspólnych zasadach całości przepisów prawnych regulujących określoną dziedzinę (prawo karne, prawo cywilne, postępowanie administracyjne); w rezultacie kodyfikacji powstaje kodeks, zastępujący akty prawne uprzednio obowiązujące.
KOLCZUGA - zbroja pleciona z metalowych kółek.
KOLONIA - obszar, zwykle zamorski, podbity przez jakieś państwo i przez nie wykorzystywany.
KOŁCZAN - futerał na strzały do łuku, noszony u pasa.
KOMENDACJA - umowy, na mocy których wasal oddawał się wraz z majątkiem pod opiekę możnego (seniora).
KOMPANIA - stowarzyszenie kupców powstałe zwykle w celu prowadzenia handlu zagranicznego.
KONDOMINIUM - obszar pozostający pod wspólnym panowaniem dwu lub większej liczby państw; zwykle forma władzy kolonialnej.
KONFEDERACJA - związek zbrojny organizowany w dawnej Polsce przez rycerstwo, szlachtę lub wojsko w celu wywalczenia ważnych celów politycznych.
KONIUNKTURA - całokształt wskaźników życia gospodarczego wskazujących stan gospodarki kraju lub danego rynku towarowego.
KONKWISTADOR - zdobywca, który podbijał nieznane lądy.
KONSTYTUCJA - ustawa zasadnicza określająca system władz państwa oraz prawa i obowiązki jego obywateli. W czasie demokracji szlacheckiej uważano za konstytucję zbiór praw ustanowionych przez sejm, mających charakter dzisiejszych ustaw.
KONTRYBUCJA - w średniowieczu danina na rzecz panującego lub państwa; danina pieniężna narzucona w traktacie pokojowym państwu pokonanemu; w czasie wojny danina nakładana przez okupanta na ludność terytorium okupowanego.
KOPIA - broń jazdy średniowiecznej, złożona z długiem drzewca i osadzonego na nim ostrza, ozdobiona proporcem.
KOSMOPOLITYZM - brak przywiązania do własnego narodu i tradycji; kosmopolita uznaje, że ojczyzna jest tam, gdzie on się akurat znajduje.
KREOL - potomek dawnych imigrantów hiszpańskich, portugalskich lub francuskich, urodzony w Ameryce Południowej i na południu Stanów Zjednoczonych.
KRONPRINZ - tytuł następcy tronu cesarskiego w Niemczech i Austrii.
KRÓL - tytuł monarchy panującego wywodzący się od imienia Karola Wielkiego – króla Franków
KRÓLEWSZCZYZNA - ziemie należące do króla.
KRUCJATA- inaczej wyprawa krzyżowa. Wojny przeciwko poganom lub przeciwnikom Kościoła prowadzone w celu szerzenia wiary katolickiej i opanowania Ziemi Świętej (XI-XII w.).
KRYTYCYZM - nurt filozoficzny polegający na krytykowaniu, czyli uważaniu za złe, podstawowych prawd.
KSENOFOBIA - niechęć do obcych, do wszystkiego, co przybywało z innych krajów, m.in. towarów, mody, także ludzi.
KSIĄŻĘ - tytuł członków rodzin panujących dynastii i rodów arystokratycznych, także tytuł władców niektórych małych państw.
Kung - książę chiński.
Kunigas - średniowieczny książę litewski.
Kurfirst - książę elektor w Rzeszy Niemieckiej i w Prusach, mający prawo uczestniczenia w wyborze cesarza.
KWARCIANE WOJSKO - stałe wojsko zaciężne, utworzone w połowie XVI wieku w celu obrony południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej; utrzymywane z kwarty, tzn. z 1/4 dochodów z dóbr królewskich.
L
LADY - wym. lejdy - tytuł przysługujący żonie i córkom lorda.
LANDGRAF - tytuł feudalny, między hrabią a księciem w dawnych Niemczech.
LATYFUNDIA - wielkie majątki ziemskie magnatów.
LEGAT - w Kościele katolickim duchowny występujący w imieniu papieża, wysyłany jako jego przedstawiciel w celu spełnienia jakiejś misji.
LEGION -podstawowa jednostka wojskowa w starożytnym Rzymie, która składała się z 4200 legionistów i 300 ekwitów.
LENNIK - właściciel dóbr lub władca w średniowieczu, zobowiązany do składania postawionemu wyżej od siebie księciu lub monarsze, to jest seniorowi, hołdu. Hołd miał być wyrazem szczególnej czci i uwielbienia. Lennik był także zobowiązany do składania daniny oraz do okazywania pomocy wojskowej w czasie wojny.
LENNO - ziemia wraz z poddanymi nadawana w średniowieczu przez seniora wasalowi, pod warunkiem wykonywania pewnych powinności na rzecz nadającego. Główną powinnością lennika było posłuszeństwo i służba wojskowa na wezwanie seniora.
LIBERUM VETO = "wolne nie pozwalam" - prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie wszystkich jego uchwał.
LOGOFET - możny bojar rumuński.
LOKACJA - w dawnej Polsce (od XIII wieku) zakładanie wsi lub miast, połączone z wprowadzeniem nowego układu pól i regularnej zabudowy.
Lord - angielski, dziedziczny tytuł szlachecki (przez najstarszego syna) uprawniający do zasiadania w Izbie Lordów.
LOŻA MASOŃSKA (LOŻA WOLNOMULARSKA) - jednostka organizacyjna, lokalne stowarzyszenie masonerii; na czele loży masońskiej stał mistrz; loże masońskie poszczególnych krajów łączyły się w związki zwane Wielkimi Lożami lub Wielkim Wschodem.
LUDNOŚĆ AUTOCHTONICZNA - ludność nieznana, nowo odkryta.
LANDGRAF - tytuł feudalny, między hrabią a księciem w dawnych Niemczech.
LATYFUNDIA - wielkie majątki ziemskie magnatów.
LEGAT - w Kościele katolickim duchowny występujący w imieniu papieża, wysyłany jako jego przedstawiciel w celu spełnienia jakiejś misji.
LEGION -podstawowa jednostka wojskowa w starożytnym Rzymie, która składała się z 4200 legionistów i 300 ekwitów.
LENNIK - właściciel dóbr lub władca w średniowieczu, zobowiązany do składania postawionemu wyżej od siebie księciu lub monarsze, to jest seniorowi, hołdu. Hołd miał być wyrazem szczególnej czci i uwielbienia. Lennik był także zobowiązany do składania daniny oraz do okazywania pomocy wojskowej w czasie wojny.
LENNO - ziemia wraz z poddanymi nadawana w średniowieczu przez seniora wasalowi, pod warunkiem wykonywania pewnych powinności na rzecz nadającego. Główną powinnością lennika było posłuszeństwo i służba wojskowa na wezwanie seniora.
LIBERUM VETO = "wolne nie pozwalam" - prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie wszystkich jego uchwał.
LOGOFET - możny bojar rumuński.
LOKACJA - w dawnej Polsce (od XIII wieku) zakładanie wsi lub miast, połączone z wprowadzeniem nowego układu pól i regularnej zabudowy.
Lord - angielski, dziedziczny tytuł szlachecki (przez najstarszego syna) uprawniający do zasiadania w Izbie Lordów.
LOŻA MASOŃSKA (LOŻA WOLNOMULARSKA) - jednostka organizacyjna, lokalne stowarzyszenie masonerii; na czele loży masońskiej stał mistrz; loże masońskie poszczególnych krajów łączyły się w związki zwane Wielkimi Lożami lub Wielkim Wschodem.
LUDNOŚĆ AUTOCHTONICZNA - ludność nieznana, nowo odkryta.
M
MADRASA
- 1) tradycyjna muzułmańska szkoła wyższa dla absolwentów szkół koranicznych. Pierwsza założona w XI wieku. Szczególnie rozwinięty był system madras w Azji Środkowej.
- 2) w krajach arabskich nazwa oznaczająca każdy rodzaj szkoły.
MAGNAT - możnowładca - członek bogatego rodu arystokratycznego.
MANUFAKTURA - przedsiębiorstwa, w których stosowano podział pracy, dzięki czemu wyrób towarów stał się szybszy i tańszy.
MARCHIA (MARGRABSTWO) - okręg administracyjny ziem kresowych w Cesarstwie Niemieckim; tworzono je na zdobytych ziemiach słowiańskich.
MARGRABIA - tytuł szlachecki w hierarchii po księciu (we Francji – markiz).
MARKIZ - tytuł szlachecki, używany szczególnie we Francji.
MARTYRIUM - budowla wzniesiona ku czci męczennika, mieszcząca przeważnie jego relikwie lub grób. Charakterystyczny dla sztuki wczesnochrześcijańskiej.
MARTYROLOGIUM - w Kościele katolickim ułożona kalendarzowo księga liturgiczna zawierająca dzieje męczenników, wzmianki o świętych i o obchodzonych uroczystościach.
MARSZAŁEK - w średniowieczu najwyższy urzędnik dworski; w Polsce znany od XIII wieku; XV-XVIII wieku pierwszy minister (marszałek wielki koronny); Korona i Litwa miały odrębnych marszałków wielkich i ich zastępców - marszałków nadwornych.
MASONERIA (WOLNOMULARSTWO) - tajny ruch międzynarodowy powstały w XVIII wieku, stawiający sobie za cel moralne i społeczne doskonalenie człowieka; szerzył zaczerpnięty z tradycji oświeceniowej światopogląd racjonalistyczny, deistyczny i antyklerykalny.
MECENAS - opiekun artystów, głównie ich sponsor.
MERKANTYLIZM - kierunek myśli ekonomicznej utożsamiający zamożność kraju z osiągnięciem dodatniego bilansu handlowego, dominował w Europie w XVI i XVII wieku. Merkantylizm to także polityka ekonomiczna prowadzona przez państwo w epoce kształtowania się kapitalizmu. Głównym narzędziem tej polityki był handel zagranicznym związany z eksploatacją kolonii. Realizatorem była monarchia absolutna otaczająca opieką rozwój rodzimej produkcji, udzielająca subwencji, nadająca
przywileje i nakładająca cła ochronne.
METROPOLIA - w Kościele katolickim prowincja kościelna składająca się z kilku diecezji; na czele metropolii stoi arcybiskup metropolita, zarządzając bezpośrednio jedną z nich (archidiecezją).
METYSI - ludzie urodzeni ze związku Indian z białymi.
MIECZNIK - w Polsce do XIV wieku urzędnik dworski zawiadujący zbrojownią panującego i noszący przed nim miecz; w XIV-XVI wieku - urząd tytularny.
MIKADO - tenno - tytuł cesarza japońskiego.
MILADY - wym. mylejdy - ogólne określenie na angielską szlachciankę.
MILORD - tytuł grzecznościowy używany w Anglii przy zwracaniu się do głów rodzin arystokratycznych.
MIRZA - murza - tytuł księcia tatarskiego.
Mogoł - dawny tytuł monarchy mongolskiego w Indiach.
Monarcha - panujący władca stojący na czele monarchii.
MONARCHIA - ustrój państwa, w którym rządy sprawuje tylko jedna jednostka.
MONARCHIA ABSOLUTNA - ustrój państwa, którego władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza należała do jednej osoby króla.
MONARCHIA PARLAMENTARNA - ustrój państwa, w którym król sprawował jedynie funkcje reprezentacyjne, parlament natomiast stanowił prawa, określał skład i politykę rządu.
MONOTEIZM - wiara w jednego Boga.
MULACI - ludzie urodzeni ze związku białych z czarnymi.
MUMIA - zabalsamowane zwłoki zmarłego pozbawione narządów wewnętrznych.
MYTO - opłata uiszczana za przejazd przez rogatki miasta.
- 1) tradycyjna muzułmańska szkoła wyższa dla absolwentów szkół koranicznych. Pierwsza założona w XI wieku. Szczególnie rozwinięty był system madras w Azji Środkowej.
- 2) w krajach arabskich nazwa oznaczająca każdy rodzaj szkoły.
MAGNAT - możnowładca - członek bogatego rodu arystokratycznego.
MANUFAKTURA - przedsiębiorstwa, w których stosowano podział pracy, dzięki czemu wyrób towarów stał się szybszy i tańszy.
MARCHIA (MARGRABSTWO) - okręg administracyjny ziem kresowych w Cesarstwie Niemieckim; tworzono je na zdobytych ziemiach słowiańskich.
MARGRABIA - tytuł szlachecki w hierarchii po księciu (we Francji – markiz).
MARKIZ - tytuł szlachecki, używany szczególnie we Francji.
MARTYRIUM - budowla wzniesiona ku czci męczennika, mieszcząca przeważnie jego relikwie lub grób. Charakterystyczny dla sztuki wczesnochrześcijańskiej.
MARTYROLOGIUM - w Kościele katolickim ułożona kalendarzowo księga liturgiczna zawierająca dzieje męczenników, wzmianki o świętych i o obchodzonych uroczystościach.
MARSZAŁEK - w średniowieczu najwyższy urzędnik dworski; w Polsce znany od XIII wieku; XV-XVIII wieku pierwszy minister (marszałek wielki koronny); Korona i Litwa miały odrębnych marszałków wielkich i ich zastępców - marszałków nadwornych.
MASONERIA (WOLNOMULARSTWO) - tajny ruch międzynarodowy powstały w XVIII wieku, stawiający sobie za cel moralne i społeczne doskonalenie człowieka; szerzył zaczerpnięty z tradycji oświeceniowej światopogląd racjonalistyczny, deistyczny i antyklerykalny.
MECENAS - opiekun artystów, głównie ich sponsor.
MERKANTYLIZM - kierunek myśli ekonomicznej utożsamiający zamożność kraju z osiągnięciem dodatniego bilansu handlowego, dominował w Europie w XVI i XVII wieku. Merkantylizm to także polityka ekonomiczna prowadzona przez państwo w epoce kształtowania się kapitalizmu. Głównym narzędziem tej polityki był handel zagranicznym związany z eksploatacją kolonii. Realizatorem była monarchia absolutna otaczająca opieką rozwój rodzimej produkcji, udzielająca subwencji, nadająca
przywileje i nakładająca cła ochronne.
METROPOLIA - w Kościele katolickim prowincja kościelna składająca się z kilku diecezji; na czele metropolii stoi arcybiskup metropolita, zarządzając bezpośrednio jedną z nich (archidiecezją).
METYSI - ludzie urodzeni ze związku Indian z białymi.
MIECZNIK - w Polsce do XIV wieku urzędnik dworski zawiadujący zbrojownią panującego i noszący przed nim miecz; w XIV-XVI wieku - urząd tytularny.
MIKADO - tenno - tytuł cesarza japońskiego.
MILADY - wym. mylejdy - ogólne określenie na angielską szlachciankę.
MILORD - tytuł grzecznościowy używany w Anglii przy zwracaniu się do głów rodzin arystokratycznych.
MIRZA - murza - tytuł księcia tatarskiego.
Mogoł - dawny tytuł monarchy mongolskiego w Indiach.
Monarcha - panujący władca stojący na czele monarchii.
MONARCHIA - ustrój państwa, w którym rządy sprawuje tylko jedna jednostka.
MONARCHIA ABSOLUTNA - ustrój państwa, którego władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza należała do jednej osoby króla.
MONARCHIA PARLAMENTARNA - ustrój państwa, w którym król sprawował jedynie funkcje reprezentacyjne, parlament natomiast stanowił prawa, określał skład i politykę rządu.
MONOTEIZM - wiara w jednego Boga.
MULACI - ludzie urodzeni ze związku białych z czarnymi.
MUMIA - zabalsamowane zwłoki zmarłego pozbawione narządów wewnętrznych.
MYTO - opłata uiszczana za przejazd przez rogatki miasta.
N
NACJONALIZM - przekonanie o wyższości swojego własnego narodu, pogarda wobec przedstawicieli innych narodowości.
NOMY - (okręgi) niewielkie państewka w starożytnym Egipcie.
NAN - chiński baron.
NAWAB - tytuł indyjskiego księcia muzułmańskiego.
NEGUS - tytuł władcy Etiopii.
Nizam - tytuł władców Hajdarabadu.
NOWY ŚWIAT - w dobie odkryć geograficznych nazywano tak nowo odkrywane lądy: Ameryki, Australię.
NOMY - (okręgi) niewielkie państewka w starożytnym Egipcie.
NAN - chiński baron.
NAWAB - tytuł indyjskiego księcia muzułmańskiego.
NEGUS - tytuł władcy Etiopii.
Nizam - tytuł władców Hajdarabadu.
NOWY ŚWIAT - w dobie odkryć geograficznych nazywano tak nowo odkrywane lądy: Ameryki, Australię.
O
OBRONA POTOCZNA - w Polsce w XV i XVI wieku system obrony południowo-wschodnich granic przed najazdami Tatarów i Wołochów przy użyciu niewielkiego stałego wojska zaciężnego.
OGRADZANIE - forma pozbawienia chłopów praw własności lub użytkowania ziemi przez bogatych właścicieli w Anglii XII-XIX wiek. Uzyskany obszar ogradzano pod wypas owiec. Ogradzanie pozbawiało niezamożnych chłopów ziemi i pracy, wymuszało przepływ siły roboczej do przemysłu.
OLIGARCHIA MAGNACKA - rządy w kraju sprawowała wąska grupa magnatów.
ORDYNACJE - w dawnej Polsce zbiór szczegółowych przepisów określających ustrój urzędów, sądów i instytucji.
OGRADZANIE - forma pozbawienia chłopów praw własności lub użytkowania ziemi przez bogatych właścicieli w Anglii XII-XIX wiek. Uzyskany obszar ogradzano pod wypas owiec. Ogradzanie pozbawiało niezamożnych chłopów ziemi i pracy, wymuszało przepływ siły roboczej do przemysłu.
OLIGARCHIA MAGNACKA - rządy w kraju sprawowała wąska grupa magnatów.
ORDYNACJE - w dawnej Polsce zbiór szczegółowych przepisów określających ustrój urzędów, sądów i instytucji.
P
PACTA CONVENTA (czyt.: pakta konwenta) - zobowiązania elekta związane ze wstąpieniem na tron.
PADYSZACH - tytuł dawnych sułtanów tureckich, szachów perskich.
PAGODA - świątynia hinduska.
PALATYN (COMES PALATINUS) - zarządca dworu panującego; w Polsce piastowskiej urząd palatyna połączył się z funkcją wojewody.
PAŃSTWA-MIASTA - jednostka terytorialna obejmująca miasto i jego najbliższe okolice.
PAŃSTWO PODZIEMNE - rząd i administracja terenowa działają w ukryciu, wydają ustawy i prawa obowiązujące wszystkich obywateli.
PAŃSZCZYZNA - bezpłatna i przymusowa praca chłopów na ziemi pańskiej.
PAŃSZCZYZNA SPRZĘŻAJNA - wykonywana przez kmieci (chłop pełno rolny). Sprzężaj stanowiły konie i woły, które kmieć musiał utrzymywać w swoim gospodarstwie.
PAŃSZCZYZNA PIESZA - wykonywana przez zagrodników (posiadających kilka morgów ziemi).
PARLAMENTUM GENERALE - łacińska nazwa zjazdu walnego.
PATRIOTYZM - miłość do ojczyzny.
PATRYCJAT - najbogatsza grupa w społeczeństwie miejskim.
PIECHOTA WYBRANIECKA - piechota polska składająca się z chłopów-"wybrańców" z dóbr królewskich - 1 chłop z 20 łanów.
PIRAMIDY - budowle w kształcie ostrosłupa, które wznoszono w starożytnym Egipcie, służyły jako grobowce faraonów.
PISMO KLINOWE - pismo, które zapisywano na glinianych tabliczkach przy pomocy rylca, którego końcówka zakończona była klinem; wynalazek Sumerów.
PLEBS- najbiedniejsza grupa w społeczeństwie miejskim.
PO - chiński odpowiednik hrabiego.
POLITEIZM - wiara w wielu bogów.
POLONIZACJA - przejęcie przez cudzoziemców polskiego języka i kultury.
POŁOWNICTWO - system dzierżawy ziemi, w którym właściciel ziemi otrzymuje do użytkowania połowę zbiorów. Rozpowszechnione w systemie lennym, występuje do dziś w niektórych państwach kapitalistycznych.
POSŁOWIE ZIEMSCY - przedstawiciele ziem wybierani na sejmikach.
POSPOLITE RUSZENIE - ogół szlachty powoływanej pod broń w czasie wojny.
POSPÓLSTWO - mniej zamożna od patrycjatu grupa w społeczeństwie miejskim.
POWSTANIE - wyzwoleńcza walka zbrojna.
PRAGMATYKA SŁUŻBOWA - przepisy regulujące prawa i obowiązki pracowników, zwłaszcza w urzędach państwowych.
PRAWA KARDYNALNE - w Polsce w XVII i XVIII wieku podstawowe zasady ustroju państwa; obejmowały m.in. wolną elekcję, liberum veto, nietykalność osobistą szlachty i poddaństwo chłopów.
PRAWO MILI MIEJSKIEJ- przywilej handlowy nadawany niektórym miastom przez panującego; w promieniu jednej mili od miasta nie mogą istnieć żadne, poza miejskimi, targi, składy sukna, piekarnie, kramy, jatki, kramy z obuwiem i karczmy.
PRAWO NIEMIECKIE - zespół norm zachodnioeuropejskich przyjmowanych przez Polskę za pośrednictwem miast niemieckich (Magdeburg, Lubeka) na początku XIII wieku; początkowo jako prawo napływowej ludności, później posłużyło za wzór prawno-organizacyjny przy lokacji polskich wsi na prawie czynszowym oraz rozwijaniu w miastach organizacji samorządowej.
PRAWO SKŁADU (SKŁAD) - przywilej handlowy nadawany niektórym miastom od drugiej połowy XIII wieku przez panującego; przejeżdżający przez nie kupcy musieli wystawiać na sprzedaż towary przez pewien czas (względne prawo składu), musieli sprzedawać część (częściowe prawo składu) lub wszystkie towary (całkowite prawo składu); straciło znaczenie XV-XVIII wieku wraz z rozwojem nowożytnej formy wymiany.
PRAWO SZROTU - przywilej handlowy nadawany niektórym miastom przez panującego; miasto otrzymuje wyłączność na rozwożenie piwa i wina ze składów miejskich.
PREDESTYNACJA - przeznaczenie, przekonanie, ze pośmiertny los człowieka jest z góry ustalony przez wolę Boga.
PREROGATYWA - szczególne prawo, przywilej związany z zajmowanym stanowiskiem.
PREZBITERIANIE- wyznawcy kalwinizmu w Anglii i Szkocji, którzy w XVI wieku nie przejęli zasady episkopalizmu obowiązującej w anglikanizmie. Prześladowani do 1688 - emigrowali masowo do Ameryki Północnej. Obecnie dominują w Szkocji, ponadto tworzą wspólnoty w Anglii, USA i byłych koloniach angielskich.
Princeps - w okresie Polski dzielnicowej, książę mający władzę zwierzchnią nad dzielnicami.
PRYNCYPAT - forma władzy wprowadzona w testamencie Bolesława Krzywoustego, w myśl której najstarszy książę dzielnicowy (senior) miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi (juniorami).
PRZEOR - wybierany przez władze zakonne przełożony niewielkiego klasztoru.
PRZYWILEJE - specjalne prawa szlachty, nadawane przez kolejnych władców chcąc.
PADYSZACH - tytuł dawnych sułtanów tureckich, szachów perskich.
PAGODA - świątynia hinduska.
PALATYN (COMES PALATINUS) - zarządca dworu panującego; w Polsce piastowskiej urząd palatyna połączył się z funkcją wojewody.
PAŃSTWA-MIASTA - jednostka terytorialna obejmująca miasto i jego najbliższe okolice.
PAŃSTWO PODZIEMNE - rząd i administracja terenowa działają w ukryciu, wydają ustawy i prawa obowiązujące wszystkich obywateli.
PAŃSZCZYZNA - bezpłatna i przymusowa praca chłopów na ziemi pańskiej.
PAŃSZCZYZNA SPRZĘŻAJNA - wykonywana przez kmieci (chłop pełno rolny). Sprzężaj stanowiły konie i woły, które kmieć musiał utrzymywać w swoim gospodarstwie.
PAŃSZCZYZNA PIESZA - wykonywana przez zagrodników (posiadających kilka morgów ziemi).
PARLAMENTUM GENERALE - łacińska nazwa zjazdu walnego.
PATRIOTYZM - miłość do ojczyzny.
PATRYCJAT - najbogatsza grupa w społeczeństwie miejskim.
PIECHOTA WYBRANIECKA - piechota polska składająca się z chłopów-"wybrańców" z dóbr królewskich - 1 chłop z 20 łanów.
PIRAMIDY - budowle w kształcie ostrosłupa, które wznoszono w starożytnym Egipcie, służyły jako grobowce faraonów.
PISMO KLINOWE - pismo, które zapisywano na glinianych tabliczkach przy pomocy rylca, którego końcówka zakończona była klinem; wynalazek Sumerów.
PLEBS- najbiedniejsza grupa w społeczeństwie miejskim.
PO - chiński odpowiednik hrabiego.
POLITEIZM - wiara w wielu bogów.
POLONIZACJA - przejęcie przez cudzoziemców polskiego języka i kultury.
POŁOWNICTWO - system dzierżawy ziemi, w którym właściciel ziemi otrzymuje do użytkowania połowę zbiorów. Rozpowszechnione w systemie lennym, występuje do dziś w niektórych państwach kapitalistycznych.
POSŁOWIE ZIEMSCY - przedstawiciele ziem wybierani na sejmikach.
POSPOLITE RUSZENIE - ogół szlachty powoływanej pod broń w czasie wojny.
POSPÓLSTWO - mniej zamożna od patrycjatu grupa w społeczeństwie miejskim.
POWSTANIE - wyzwoleńcza walka zbrojna.
PRAGMATYKA SŁUŻBOWA - przepisy regulujące prawa i obowiązki pracowników, zwłaszcza w urzędach państwowych.
PRAWA KARDYNALNE - w Polsce w XVII i XVIII wieku podstawowe zasady ustroju państwa; obejmowały m.in. wolną elekcję, liberum veto, nietykalność osobistą szlachty i poddaństwo chłopów.
PRAWO MILI MIEJSKIEJ- przywilej handlowy nadawany niektórym miastom przez panującego; w promieniu jednej mili od miasta nie mogą istnieć żadne, poza miejskimi, targi, składy sukna, piekarnie, kramy, jatki, kramy z obuwiem i karczmy.
PRAWO NIEMIECKIE - zespół norm zachodnioeuropejskich przyjmowanych przez Polskę za pośrednictwem miast niemieckich (Magdeburg, Lubeka) na początku XIII wieku; początkowo jako prawo napływowej ludności, później posłużyło za wzór prawno-organizacyjny przy lokacji polskich wsi na prawie czynszowym oraz rozwijaniu w miastach organizacji samorządowej.
PRAWO SKŁADU (SKŁAD) - przywilej handlowy nadawany niektórym miastom od drugiej połowy XIII wieku przez panującego; przejeżdżający przez nie kupcy musieli wystawiać na sprzedaż towary przez pewien czas (względne prawo składu), musieli sprzedawać część (częściowe prawo składu) lub wszystkie towary (całkowite prawo składu); straciło znaczenie XV-XVIII wieku wraz z rozwojem nowożytnej formy wymiany.
PRAWO SZROTU - przywilej handlowy nadawany niektórym miastom przez panującego; miasto otrzymuje wyłączność na rozwożenie piwa i wina ze składów miejskich.
PREDESTYNACJA - przeznaczenie, przekonanie, ze pośmiertny los człowieka jest z góry ustalony przez wolę Boga.
PREROGATYWA - szczególne prawo, przywilej związany z zajmowanym stanowiskiem.
PREZBITERIANIE- wyznawcy kalwinizmu w Anglii i Szkocji, którzy w XVI wieku nie przejęli zasady episkopalizmu obowiązującej w anglikanizmie. Prześladowani do 1688 - emigrowali masowo do Ameryki Północnej. Obecnie dominują w Szkocji, ponadto tworzą wspólnoty w Anglii, USA i byłych koloniach angielskich.
Princeps - w okresie Polski dzielnicowej, książę mający władzę zwierzchnią nad dzielnicami.
PRYNCYPAT - forma władzy wprowadzona w testamencie Bolesława Krzywoustego, w myśl której najstarszy książę dzielnicowy (senior) miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi (juniorami).
PRZEOR - wybierany przez władze zakonne przełożony niewielkiego klasztoru.
PRZYWILEJE - specjalne prawa szlachty, nadawane przez kolejnych władców chcąc.
Q
QUATTROCENTRO - nazwa określająca epokę wczesnego renesansu we Włoszech (XV wiek).
R
RACJONALIZM - kierunek filozoficzny, według którego najważniejszy jest rozum, rozsądek ponad dogmaty, zabobony i uczucia; za myśl przywódczą uważano Kartezjuszowe "myślę, więc jestem".
RADŻA -władca miejscowy, książę feudalny w Indiach.
RAJCOWIE - członkowie rady miejskiej, początkowo wybierano ich w liczbie od 4 do 8, z czasem, zwłaszcza w większych miastach, liczba ich wzrosła od 12 do 24.
RAJTARZY - rodzaj jazdy, m.in.: we Francji w XVI wieku lekkozbrojna, w Niemczech i Szwecji w XVI iXVIII wieku ciężka; w Rzeczypospolitej w XVII wieku lżejsza jazda autoramentu cudzoziemskiego.
RANI - panująca księżniczka, żona radży.
RAS - tytuł najwyższych dostojników w Etiopii.
REFORMA - zmiana mające na celu naprawę.
REGENCJA - rządy opiekuńcze, sprawowanie władzy przez osobę ustanowioną na okres małoletniości, dłuższej choroby lub dłuższej nieobecności panującego.
Regent - osoba z tytułem szlacheckim, sprawująca władzę w imieniu niepełnoletniego monarchy.
REKONKWISTA - zwycięska zbrojna walka chrześcijan VIII-XV w. o odzyskanie ziem Płw. Iberyjskiego spod panowania muzułmanów. Wg tradycji zapoczątkowana bitwą pod Covadongą, w rzeczywistości do początku XI w. objęła tylko północną część półwyspu. Dopiero po rozpadzie państwa kordobańskiego przybrała na sile. Zakończona kapitulacją Grenady w 1492 roku.
REPUBLIKA - ustrój polityczny państwa, na czele którego stoi prezydent wybierany przez uprawnionych obywateli.
RESTAURACJA - przywrócenie panujących dynastii.
RESTYTUCJA (RESTITUTIO IN INTEGRUM) - przywrócenie stanu pierwotnego jako forma naprawienia wyrządzonej szkody.
REUNIONY - prowincje i miasta graniczne wcielane do Francji przez Ludwika XIV na podstawie orzeczeń francuskich izb sądowych. W tym trybie zajęto m.in. Luksemburg, tereny Lotaryngii i Alzacji (1681 Strasburg).
REWINDYKACJA - odzyskanie utraconej własności; również dochodzenie w drodze prawnej zwrotu własności.
REWOLUCJA - gwałtowne obalenie za pomocą siły rządów w państwie lub próba takiego obalenia.
ROKOSZ - zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko królowi.
RUŚ HALICKA - kraina historyczna, leżąca w dorzeczu górnego Dniestru, Bugu i Styru, przez którą przebiegały w Średniowieczu ważne szlaki handlowe z zamożnymi miastami jak Lwów, Halicz, Brześć. Została przyłączona do Polski w XV wieku przez Kazimierza Wielkiego.
RZĄDY AUTORYTARNE - władzę w państwie przejmuje osoba ciesząca się szczególnym uznaniem wśród wpływowych ludzi i znacznej części społeczeństwa. Objęcie władzy nastąpiło nie w drodze wyborów lecz zamachu stanu lub zawarcia pewnych, specjalnych układów z wpływowymi ugrupowaniami politycznymi. Swobody demokratyczne są ograniczone przy zachowaniu niektórych instytucji demokratycznych i systemu wielopartyjnego.
RADŻA -władca miejscowy, książę feudalny w Indiach.
RAJCOWIE - członkowie rady miejskiej, początkowo wybierano ich w liczbie od 4 do 8, z czasem, zwłaszcza w większych miastach, liczba ich wzrosła od 12 do 24.
RAJTARZY - rodzaj jazdy, m.in.: we Francji w XVI wieku lekkozbrojna, w Niemczech i Szwecji w XVI iXVIII wieku ciężka; w Rzeczypospolitej w XVII wieku lżejsza jazda autoramentu cudzoziemskiego.
RANI - panująca księżniczka, żona radży.
RAS - tytuł najwyższych dostojników w Etiopii.
REFORMA - zmiana mające na celu naprawę.
REGENCJA - rządy opiekuńcze, sprawowanie władzy przez osobę ustanowioną na okres małoletniości, dłuższej choroby lub dłuższej nieobecności panującego.
Regent - osoba z tytułem szlacheckim, sprawująca władzę w imieniu niepełnoletniego monarchy.
REKONKWISTA - zwycięska zbrojna walka chrześcijan VIII-XV w. o odzyskanie ziem Płw. Iberyjskiego spod panowania muzułmanów. Wg tradycji zapoczątkowana bitwą pod Covadongą, w rzeczywistości do początku XI w. objęła tylko północną część półwyspu. Dopiero po rozpadzie państwa kordobańskiego przybrała na sile. Zakończona kapitulacją Grenady w 1492 roku.
REPUBLIKA - ustrój polityczny państwa, na czele którego stoi prezydent wybierany przez uprawnionych obywateli.
RESTAURACJA - przywrócenie panujących dynastii.
RESTYTUCJA (RESTITUTIO IN INTEGRUM) - przywrócenie stanu pierwotnego jako forma naprawienia wyrządzonej szkody.
REUNIONY - prowincje i miasta graniczne wcielane do Francji przez Ludwika XIV na podstawie orzeczeń francuskich izb sądowych. W tym trybie zajęto m.in. Luksemburg, tereny Lotaryngii i Alzacji (1681 Strasburg).
REWINDYKACJA - odzyskanie utraconej własności; również dochodzenie w drodze prawnej zwrotu własności.
REWOLUCJA - gwałtowne obalenie za pomocą siły rządów w państwie lub próba takiego obalenia.
ROKOSZ - zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko królowi.
RUŚ HALICKA - kraina historyczna, leżąca w dorzeczu górnego Dniestru, Bugu i Styru, przez którą przebiegały w Średniowieczu ważne szlaki handlowe z zamożnymi miastami jak Lwów, Halicz, Brześć. Została przyłączona do Polski w XV wieku przez Kazimierza Wielkiego.
RZĄDY AUTORYTARNE - władzę w państwie przejmuje osoba ciesząca się szczególnym uznaniem wśród wpływowych ludzi i znacznej części społeczeństwa. Objęcie władzy nastąpiło nie w drodze wyborów lecz zamachu stanu lub zawarcia pewnych, specjalnych układów z wpływowymi ugrupowaniami politycznymi. Swobody demokratyczne są ograniczone przy zachowaniu niektórych instytucji demokratycznych i systemu wielopartyjnego.
S
SAHAJDACZNY
(HETMAN SAHAJDACZNY) - dawna godność wojskowa u Kozaków odpowiadająca stanowisku hetmana polnego; osoba piastująca tę godność.
SANACJA- potoczne określenie obozu piłsudczyków rządzących Polską od przewrotu majowego do 1939r.
SAMURAJ - japoński szlachcic feudalny.
SARKOFAG - trumna w kształcie ciała do której chowano zwłoki umarłego.
SĄDY KAPTUROWE - zobowiązane do strzeżenia porządku publicznego.
SEID - książę, w niektórych krajach muzułmańskich tytuł panującego.
SEJM WALNY - najwyższy organ władzy w Polsce. Sejm zwyczajny zbierał się co dwa lata na sześć tygodni, w nagłych potrzebach zwoływano sejmy nadzwyczajne.
SEJMIKI DEPUTACKIE - obierające deputatów do Trybunału.
SEJMIKI ELEKCYJNE - wybierały urzędników powiatowych oraz kandydatów do królewskiej nominacji na sędziego.
SEJM KONWOKACYJNY (konwokacja) - pierwszy sejm w czasie bezkrólewia; ustalał miejsce i czas elekcji oraz przygotowywał pacta conventa.
SEJMIKI PRZEDSEJMOWE - wybierały posłów na sejm walny.
SEJMIKI RELACYJNE - przyjmujące sprawozdania posłów z obrad sejmu i podejmujące decyzje o poborze podatków.
SEJMIKI ZIEMSKI - zjazdy szlachty z poszczególnych ziem.
SEKULARYZACJA - zeświecczenie, zwłaszcza dotyczące dóbr i prerogatyw organizacji religijnych, np. dóbr kościelnych, szkolnictwa.
SENIOR - możny przyjmujący obowiązek opieki nad wasalem w zamian za jego podporządkowanie się. Wielu seniorów było wasalami innych seniorów. Taki senior, który nie miał nad sobą żadnego zwierzchnika, nazywał się suwerenem.
SENIORAT - zasada dziedziczenia dóbr przez najstarszego członka roku bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym.
SIR - wym. ser - tytuł szlachecki w Anglii używany przed nazwiskiem.
SIRE - forma zwracania się do panującego we Francji od XVI w.
SKRYBA - uczony w Egipcie jako nieliczny posługiwał się pismem.
SOBÓR - wielki zjazd biskupów pod przewodnictwem papieża.
SOŁTYS - w średniowieczu osoba postawiona przez pana feudalnego na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim.
STADHOUDER - od końca XV wieku namiestnik poszczególnych prowincji niderlandzkich. Od końca XVI wieku najwyższy urzędnik republikański.
STAN- grupa społeczeństwa mająca osobne prawa. Istniały cztery stany: rycerstwo (szlachta), duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo.
STANY GENERALNE - we Francji, zgromadzenie przedstawicieli duchowieństwa i chłopów. Zwoływane przez króla od 1302 roku, kompetencje głownie doradcze, także nakładanie podatków nadzwyczajnych. Zwołane w 1789 roku przez Ludwika XVI przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe, dając początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789-99.
STARY ŚWIAT - w dobie odkryć geograficznych nazywano tak znane już wcześniej lądy: Europę, Azję i Afrykę.
STATUT - zbiór przepisów regulujących strukturę, zadania i sposób działania instytucji lub organizacji;
zbiór praw, kodyfikacja.
STATUTY SYNODALNE - w Kościele katolickim akty ustawodawstwa partykularnego, uchwalone na zjazdach biskupów i kleru prowincji kościelnej (statuty prowincjonalne) lub diecezji (statuty diecezjalne); w Polsce znane od XIII w.
STOLNIK - w dawnej Polsce do końca XIII wieku urzędnik nadworny, opiekujący się stołem panującego, następnie urząd tytularny.
STOPA MENNICZA - liczba monet danego rodzaju wybitych z podstawowej jednostki wagowo-pieniężnej kruszcu.
SUŁTAN - tytuł władców Turcji i innych krajów muzułmańskich.
SUKCESOR - określenie dla następcy tronu.
SUWEREN - określenie władcy, panującego monarchy w średniowieczu, nie podlegającego niczyjej zwierzchności.
SUWERENNOŚĆ - niezależność.
SUZEREN - monarcha - w średniwieczu, senior stojący na szczycie hierarchii feudalnej w państwie.
SYNAGOGA - świątynia żydowska.
SYNOD - w Kościele katolickim zjazd duchowieństwa poszczególnych jednostek administracyjnych (diecezji, metropolii) lub kraju.
SZABAT - ostatni, świąteczny dzień religii żydowskiej.
SZACH – tytuł władcy niektórych państw muzułmańskiego wschodu.
SZACHINSZACH - z perskiego - król królów - tytuł władców Persji i Iranu.
SZARIF - osoba znacznego rodu, dawny tytuł sułtana.
SZEJK - tytuł władców Bliskiego Wschodu.
SZKUTA - statek wiosłowo-żaglowy do wielokrotnego użycia, a galar po wykorzystaniu był sprzedawany na drewno.
SZLACHCIC -w Polsce tytuł nadawany przez króla, posiadacz większego majątku ziemskiego.
SZNIKA (SNIGGA) - niewielki, smukły i zwrotny okręt żaglowy z XV wieku, 1- lub 2-masztowy z
ożaglowaniem rejowym.
SZOWINIZM - skrajna postać nacjonalizmu, nienawiść i agresja wobec innych narodów (np. faszyzm
niemiecki).
(HETMAN SAHAJDACZNY) - dawna godność wojskowa u Kozaków odpowiadająca stanowisku hetmana polnego; osoba piastująca tę godność.
SANACJA- potoczne określenie obozu piłsudczyków rządzących Polską od przewrotu majowego do 1939r.
SAMURAJ - japoński szlachcic feudalny.
SARKOFAG - trumna w kształcie ciała do której chowano zwłoki umarłego.
SĄDY KAPTUROWE - zobowiązane do strzeżenia porządku publicznego.
SEID - książę, w niektórych krajach muzułmańskich tytuł panującego.
SEJM WALNY - najwyższy organ władzy w Polsce. Sejm zwyczajny zbierał się co dwa lata na sześć tygodni, w nagłych potrzebach zwoływano sejmy nadzwyczajne.
SEJMIKI DEPUTACKIE - obierające deputatów do Trybunału.
SEJMIKI ELEKCYJNE - wybierały urzędników powiatowych oraz kandydatów do królewskiej nominacji na sędziego.
SEJM KONWOKACYJNY (konwokacja) - pierwszy sejm w czasie bezkrólewia; ustalał miejsce i czas elekcji oraz przygotowywał pacta conventa.
SEJMIKI PRZEDSEJMOWE - wybierały posłów na sejm walny.
SEJMIKI RELACYJNE - przyjmujące sprawozdania posłów z obrad sejmu i podejmujące decyzje o poborze podatków.
SEJMIKI ZIEMSKI - zjazdy szlachty z poszczególnych ziem.
SEKULARYZACJA - zeświecczenie, zwłaszcza dotyczące dóbr i prerogatyw organizacji religijnych, np. dóbr kościelnych, szkolnictwa.
SENIOR - możny przyjmujący obowiązek opieki nad wasalem w zamian za jego podporządkowanie się. Wielu seniorów było wasalami innych seniorów. Taki senior, który nie miał nad sobą żadnego zwierzchnika, nazywał się suwerenem.
SENIORAT - zasada dziedziczenia dóbr przez najstarszego członka roku bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym.
SIR - wym. ser - tytuł szlachecki w Anglii używany przed nazwiskiem.
SIRE - forma zwracania się do panującego we Francji od XVI w.
SKRYBA - uczony w Egipcie jako nieliczny posługiwał się pismem.
SOBÓR - wielki zjazd biskupów pod przewodnictwem papieża.
SOŁTYS - w średniowieczu osoba postawiona przez pana feudalnego na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim.
STADHOUDER - od końca XV wieku namiestnik poszczególnych prowincji niderlandzkich. Od końca XVI wieku najwyższy urzędnik republikański.
STAN- grupa społeczeństwa mająca osobne prawa. Istniały cztery stany: rycerstwo (szlachta), duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo.
STANY GENERALNE - we Francji, zgromadzenie przedstawicieli duchowieństwa i chłopów. Zwoływane przez króla od 1302 roku, kompetencje głownie doradcze, także nakładanie podatków nadzwyczajnych. Zwołane w 1789 roku przez Ludwika XVI przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe, dając początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789-99.
STARY ŚWIAT - w dobie odkryć geograficznych nazywano tak znane już wcześniej lądy: Europę, Azję i Afrykę.
STATUT - zbiór przepisów regulujących strukturę, zadania i sposób działania instytucji lub organizacji;
zbiór praw, kodyfikacja.
STATUTY SYNODALNE - w Kościele katolickim akty ustawodawstwa partykularnego, uchwalone na zjazdach biskupów i kleru prowincji kościelnej (statuty prowincjonalne) lub diecezji (statuty diecezjalne); w Polsce znane od XIII w.
STOLNIK - w dawnej Polsce do końca XIII wieku urzędnik nadworny, opiekujący się stołem panującego, następnie urząd tytularny.
STOPA MENNICZA - liczba monet danego rodzaju wybitych z podstawowej jednostki wagowo-pieniężnej kruszcu.
SUŁTAN - tytuł władców Turcji i innych krajów muzułmańskich.
SUKCESOR - określenie dla następcy tronu.
SUWEREN - określenie władcy, panującego monarchy w średniowieczu, nie podlegającego niczyjej zwierzchności.
SUWERENNOŚĆ - niezależność.
SUZEREN - monarcha - w średniwieczu, senior stojący na szczycie hierarchii feudalnej w państwie.
SYNAGOGA - świątynia żydowska.
SYNOD - w Kościele katolickim zjazd duchowieństwa poszczególnych jednostek administracyjnych (diecezji, metropolii) lub kraju.
SZABAT - ostatni, świąteczny dzień religii żydowskiej.
SZACH – tytuł władcy niektórych państw muzułmańskiego wschodu.
SZACHINSZACH - z perskiego - król królów - tytuł władców Persji i Iranu.
SZARIF - osoba znacznego rodu, dawny tytuł sułtana.
SZEJK - tytuł władców Bliskiego Wschodu.
SZKUTA - statek wiosłowo-żaglowy do wielokrotnego użycia, a galar po wykorzystaniu był sprzedawany na drewno.
SZLACHCIC -w Polsce tytuł nadawany przez króla, posiadacz większego majątku ziemskiego.
SZNIKA (SNIGGA) - niewielki, smukły i zwrotny okręt żaglowy z XV wieku, 1- lub 2-masztowy z
ożaglowaniem rejowym.
SZOWINIZM - skrajna postać nacjonalizmu, nienawiść i agresja wobec innych narodów (np. faszyzm
niemiecki).
Ś
ŚWIĘTOPIETRZE - podatek płacony Kościołowi na rzecz budowy bazyliki Św. Piotra
T
TERMINATOR - uczeń jakiegoś zawodu, rzemiosła u mistrza rzemieślniczego.
TEZA - twierdzenie, do którego przedstawia się uzasadnienie.
TOLERANCJA RELIGIJNA - swoboda wyzwalania innej religii, niż religia panująca w danym kraju.
TOTALITARYZM - ustrój państwa powstały w XX wieku: polega na narzuceniu całemu społeczeństwu jednej ideologii. Rządy sprawuje dyktator oraz jego partia, która jest jedyną partią w państwie.
TRÓJPOLÓWKA - dawny system rolniczy, rozpowszechniony w środkowej Europie w X-XII wieku. Ziemię dzielono na trzy pola, z których każde kolejno ugorowało, w drugim roku obsiewane oziminą, w trzecim roku zbożem jarym. Z czasem ugór zastępowano uprawą roślin motylkowatych i okopowych.
TRYBUNAŁ - sąd szlachecki drugiej i ostatniej instancji.
TRYBUT - danina, zwykle pieniężna, świadczona przez jednego władcę innemu jako wyraz uznania zwierzchności terytorialnej.
TURNIEJ - w średniowieczu zawody rycerskie polegające na prowadzeniu indywidualnej lub grupowej walki według ściśle określonych przepisów.
Tzu - chiński wicehrabia.
TEZA - twierdzenie, do którego przedstawia się uzasadnienie.
TOLERANCJA RELIGIJNA - swoboda wyzwalania innej religii, niż religia panująca w danym kraju.
TOTALITARYZM - ustrój państwa powstały w XX wieku: polega na narzuceniu całemu społeczeństwu jednej ideologii. Rządy sprawuje dyktator oraz jego partia, która jest jedyną partią w państwie.
TRÓJPOLÓWKA - dawny system rolniczy, rozpowszechniony w środkowej Europie w X-XII wieku. Ziemię dzielono na trzy pola, z których każde kolejno ugorowało, w drugim roku obsiewane oziminą, w trzecim roku zbożem jarym. Z czasem ugór zastępowano uprawą roślin motylkowatych i okopowych.
TRYBUNAŁ - sąd szlachecki drugiej i ostatniej instancji.
TRYBUT - danina, zwykle pieniężna, świadczona przez jednego władcę innemu jako wyraz uznania zwierzchności terytorialnej.
TURNIEJ - w średniowieczu zawody rycerskie polegające na prowadzeniu indywidualnej lub grupowej walki według ściśle określonych przepisów.
Tzu - chiński wicehrabia.
U
UNIA - dobrowolny związek dwóch lub kilku państw, które powiązane są ze sobą na warunkach
korzystnych dla każdej ze stron.
UNIWERSAŁ - akt prawny wydawany w sprawach gospodarczych, wyznaniowych lub wojskowych, a także zwołujący szlachtę na sejm lub pospolite ruszenie.
korzystnych dla każdej ze stron.
UNIWERSAŁ - akt prawny wydawany w sprawach gospodarczych, wyznaniowych lub wojskowych, a także zwołujący szlachtę na sejm lub pospolite ruszenie.
VON - wym. fon - tytuł szlachecki używany w Niemczech przed nazwiskiem.
W
Walida - żyjąca matka panującego sułtana.
Wang - dawna nazwa chińskiego króla.
WASAL - we wczesnym średniowieczu wolny oddający się aktem komendacji w opiekę seniorowi; w zamian za nią i otrzymane lenno zobowiązany do służby wojskowej dla seniora; później w stosunkach lennych ten, który złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność.
WESTWERK - w bazylikowych kościołach klasztornych przedromańska i romańska masywna część zachodnia, usytuowana poprzecznie do korpusu nawowego, flankowana wieżyczkami schodowymi, z większą wieżą na przedłużeniu nawy głównej, mieszczącą w górnej kondygnacji otwartą do nawy kaplicę lub łożę (emporę) władcy.
WEZYR - tytuł najwyższego dostojnika w dawnej Turcji sułtańskiej. Wielki wezyr był szefem rządu i głównym dowódcą armii.
Wicehrabia - człowiek mający tytuł arystokratyczny niższy od tytułu hrabiego.
WŁADZA SĄDOWNICZA - określa typ ustroju i sprawiedliwości społecznej. Rozstrzyga spory między władzą ustawodawczą a wykonawczą.
WŁADZA USTAWODAWCZA - określa ustrój w państwie, wydaje prawa i decyzje w sprawach gospodarczych, społecznych, religijnych i politycznych.
WŁADZA WYKONAWCZA - kieruje państwem, administracją, wojskiem, wciela w życie postanowienia władzy ustawodawczej.
WOLNA ELEKCJA - wybór na jakieś stanowisko lub urząd dokonywany przez szlachtę.
Wang - dawna nazwa chińskiego króla.
WASAL - we wczesnym średniowieczu wolny oddający się aktem komendacji w opiekę seniorowi; w zamian za nią i otrzymane lenno zobowiązany do służby wojskowej dla seniora; później w stosunkach lennych ten, który złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność.
WESTWERK - w bazylikowych kościołach klasztornych przedromańska i romańska masywna część zachodnia, usytuowana poprzecznie do korpusu nawowego, flankowana wieżyczkami schodowymi, z większą wieżą na przedłużeniu nawy głównej, mieszczącą w górnej kondygnacji otwartą do nawy kaplicę lub łożę (emporę) władcy.
WEZYR - tytuł najwyższego dostojnika w dawnej Turcji sułtańskiej. Wielki wezyr był szefem rządu i głównym dowódcą armii.
Wicehrabia - człowiek mający tytuł arystokratyczny niższy od tytułu hrabiego.
WŁADZA SĄDOWNICZA - określa typ ustroju i sprawiedliwości społecznej. Rozstrzyga spory między władzą ustawodawczą a wykonawczą.
WŁADZA USTAWODAWCZA - określa ustrój w państwie, wydaje prawa i decyzje w sprawach gospodarczych, społecznych, religijnych i politycznych.
WŁADZA WYKONAWCZA - kieruje państwem, administracją, wojskiem, wciela w życie postanowienia władzy ustawodawczej.
WOLNA ELEKCJA - wybór na jakieś stanowisko lub urząd dokonywany przez szlachtę.
Z
ZAPAŁ - w armatach z XVIII wieku mały otwór w tylnej części działa, którędy iskra z lontu biegła do ładunku w lufie.
ZBÓR - nazwa protestanckich gmin religijnych (parafii) i miejsc kultu (kościołów); także nazwa ewangelickich Jednot w Polsce w XVI wieku (zbór małopolski, zbór litewski).
ZIGGURAT - rozbudowany kompleks świątynne, na szczyci stawiano świątynie bogów.
ZIMNA WOJNA - wojna prowadzona środkami politycznymi. ekonomicznymi i propagandowymi bez sięgnięcia do użycia broni.
ZBÓR - nazwa protestanckich gmin religijnych (parafii) i miejsc kultu (kościołów); także nazwa ewangelickich Jednot w Polsce w XVI wieku (zbór małopolski, zbór litewski).
ZIGGURAT - rozbudowany kompleks świątynne, na szczyci stawiano świątynie bogów.
ZIMNA WOJNA - wojna prowadzona środkami politycznymi. ekonomicznymi i propagandowymi bez sięgnięcia do użycia broni.